Topic 1 Η ανάλυση των κειμενικών φράσεων
Πρόκειται για κάποιες πρώτες ερμηνείες και σχόλια που περιλαμβάνουν φράσεις ή εκφράσεις όπως ειπώθηκαν, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη πιστότητα στον τρόπο έκφρασης των ανθρώπων ή των ομάδων.
Μπορούμε να κάνουμε τρεις αναγνώσεις ή ακροάσεις του υλικού που συλλέξαμε: μία στο σύνολό του, μία άλλη για τα θέματα που αναδύονται και μία τελευταία για τις σχέσεις που αποκαλύπτονται μεταξύ των διαφόρων κοινωνικών φορέων και ομάδων. Για να κάνουμε πιο αυστηρές ερμηνείες μπορούμε να απευθυνθούμε σε έναν ειδικό στην ανάλυση λόγου.
Ανάγνωση ιστορικού
Μπορούμε να το κάνουμε με μέρος ή με όλη την Κινητήρια Ομάδα, και συνίσταται στην ανάγνωση/ακρόαση ολόκληρης της συνέντευξης και στην καταγραφή στο περιθώριο των ιδεών ή των εντυπώσεων που μας προτείνονται∙ το γεγονός ότι κάνουμε μια συλλογική ακρόαση μας επιτρέπει να ανταλλάξουμε εντυπώσεις με τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας, τα οποία, επειδή ανήκουν στο ίδιο περιβάλλον με τα άτομα που παίρνουν συνέντευξη, μπορούν να μας δώσουν ενδιαφέρουσες οπτικές που διαφορετικά θα μας διέφευγαν, όχι μόνο για όσα λέγονται αλλά και για όσα δεν λέγονται. Γνωρίζοντας από πού λένε αυτά που λένε, τη θέση στην οποία βρίσκονται, από πού μιλούν, ιδίως σε σχέση με τον τόπο του δείγματος και τα χαρακτηριστικά για τα οποία επιλέχθηκε. Οι άνθρωποι δεν μιλούν μόνο για θέματα που τους απασχολούν, αλλά δείχνουν και το “κατευθυντήριο νήμα” των ανησυχιών τους, μιλούν για τον εαυτό τους χωρίς να το εννοούν ή να το θέλουν.
Έρευνα ανά θέμα
Επιλέγουμε από κάθε εργαστήριο ή συνέντευξη τα πιο σημαντικά θέματα και θεματικές ενότητες (είναι σαν να συνοψίζουμε τη συνέντευξη ή το εργαστήριο σε μεγάλους τίτλους ειδήσεων: καταγράφουμε τις φράσεις ή τις παραγράφους κειμένου όπως ειπώθηκαν ή γράφτηκαν). Θέμα προς θέμα, για παράδειγμα, ασφάλεια, στέγαση, μεταφορές κ.λπ. προσπαθούμε να ανακαλύψουμε ποια είναι τα κύρια θέματα που συζητούνται (αυτά που ρωτάμε και αυτά που μπορεί να προκύψουν στις συζητήσεις). Και σε κάθε ένα από τα θέματα πρέπει να επιλέξουμε ποιες είναι οι θέσεις, τα κίνητρα και οι στρατηγικές που διακυβεύονται και πώς εκφράζονται σε κάθε περίπτωση.
Σχεσιακή ανάγνωση
Σημαντικές είναι επίσης οι πληροφορίες για τις σχέσεις με άλλους τομείς και ομάδες, για τις διάφορες θέσεις (αναφορικά με την εμπιστοσύνη, τους φόβους κ.λπ.). Τι αναφέρεται για τις διάφορες ομάδες ή τα δίκτυα με τα οποία σχετίζονται (σε ποιους αναφέρονται όταν λένε εμάς και σε ποιους αναφέρονται όταν μιλούν γι’ αυτούς), για να διαπιστωθεί αν είναι δυνατόν να δημιουργηθούν συνεργασίες ή όχι και σε ποια θέματα. Θα εμφανιστούν αντιφάσεις τόσο εντός της κάθε ομάδας όσο και μεταξύ τους, αλλά αυτό ακριβώς είναι που έχει ενδιαφέρον να μάθουμε: πού είναι τα σημεία τριβής και πού τα κοινά συμφέροντα, ακριβώς για να τα αναδείξουμε στις αποδόσεις και να μπορέσουμε να προωθήσουμε κοινά στοιχεία.
- Το σημαντικό σε όλες αυτές τις ακροάσεις και αναγνώσεις είναι να μπορέσετε να συγκεντρώσετε μια σειρά από προτάσεις (πάντα αυτολεξεί, όπως έχουν ειπωθεί) που αντιπροσωπεύουν όλες τις σημαντικές θέσεις που διακυβεύονται. Δεν τις θέλουμε για να τις αναλύσουμε εμείς οι ίδιοι ή να τις κρίνουμε σε μια έκθεση, αλλά για να τις δώσουμε πίσω στους ανθρώπους, ώστε να είναι αυτοί στα εργαστήρια "δημιουργικής ανταπόδοσης" που θα αναλύσουν γιατί ειπώθηκε το ένα ή το άλλο πράγμα. Και να κάνουν έτσι μια συμμετοχική αυτοδιάγνωση.
- *Φράσεις – παιχνίδια: Τετράλλημα
Ένας τρόπος για να ομαδοποιήσετε τις φράσεις, τις θέσεις που συγκεντρώνονται για κάθε θέμα των εργαστηρίων ή των συνεντεύξεων, είναι να τις τοποθετήσετε κατά μήκος αξόνων, επισημαίνοντας τις φράσεις που αντιπροσωπεύουν καλύτερα κάθε θέση, κάποιες που φαίνονται πιο σαφείς και πιο παραστατικές. Καθώς υπάρχουν συνήθως αντίθετες θέσεις για κάθε περίπτωση, θα επιλέξουμε εκείνες που μπορεί να είναι περισσότερο στα άκρα, και ίσως κάποιες πιο σημαντικές ενδιάμεσες. Με αυτό μπορούμε να συμπληρώσουμε τις προτάσεις του κυρίαρχου άξονα, αυτού με τις περισσότερες επαναλαμβανόμενες προτάσεις, αυτές που βρίσκονται στο τέλος του διλήμματος “ναι-όχι”.
Υπάρχουν όμως και άλλα είδη θέσεων και φράσεων που δεν μπορούν να αναχθούν σε συμβατικές θέσεις. Είναι αυτές που θα μπορούσαν να απαντήσουν στο “ούτε αυτό ούτε εκείνο”, βγαίνουν από τον άξονα στον οποίο συζητούν οι άνθρωποι. Παρέχουν έναν άλλο τρόπο σκέψης που δεν είναι συνηθισμένος, είναι μειοψηφικές φράσεις, αλλά χρησιμεύουν για να ανοίξουν μια ευρύτερη συζήτηση. Ή μπορούμε επίσης να βρούμε φράσεις και θέσεις που ενσωματώνουν τα άκρα, ξεπερνώντας τα, αρνούμενοι ότι είναι τόσο αντιφατικές, γιατί για παράδειγμα είναι μόνο φαινομενικά αντιφατικές όταν αντιμετωπίζουν ένα είδος ερώτησης ή θέματος, αλλά όχι όταν αντιμετωπίζουν ζητήματα μεγαλύτερου βάθους.
Για να βρούμε αυτού του είδους τις φράσεις που ξεπερνούν το παραδοσιακό δίλημμα, πρέπει να είμαστε προσεκτικοί γιατί δεν φαίνονται εύκολα αν η εστίαση δεν είναι διευρυμένη για να δούμε τις δυνατότητές τους. Πρέπει να ανοίξουμε το πεδίο σε άλλες φωνές, να προσπαθήσουμε να ακούσουμε τι λένε κάποιες μειονοτικές φωνές, καθώς μπορεί να είναι, μερικές φορές, πολύ λογικές και δημιουργικές.
Αυτές οι συλλογές φράσεων του τύπου που ονομάζουμε «τετράλημμα» (tetralemma) ή «πεντάλεμμα» (pentalemma)[1], ή θέσεις για κάθε θέμα, μπορούν να παρουσιαστούν έτσι, σε ένα επίπεδο (με ή χωρίς βέλη), σε κύκλο, τετράγωνο ή σε λίστα, αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να μην είναι πολλές. Δείξτε ότι έχουμε συγκεντρώσει μεταξύ 4-5 βασικών θέσεων, οι οποίες όμως μπορούν να παραδειγματιστούν με όχι περισσότερες από 8-10 προτάσεις από τις πολλές που έχουν ακουστεί. Εξάλλου (για όσους μπορεί να ενδιαφέρει), ένα έγγραφο μπορεί να επισυναφθεί με Ανάλυση Λόγου ή άλλες μορφές, εάν απαιτείται μεγαλύτερη ακρίβεια ή επιστημονική τεκμηρίωση.
[1] Επιχείρημα ανάλογο με ένα δίλημμα, αλλά που περιλαμβάνει πέντε εναλλακτικές λύσεις.
Παράδειγμα παιχνιδιού φράσεων σε ένα εργαστήριο για την Ευρωπαϊκή Πανεπιστημιακή μεταρρύθμιση (Μπολόνια)
- *ΜΟΝΤΕΛΟ ΥΠΕΡΒΑΣΗΣ
Μια άλλη μέθοδος, που προτάθηκε από τον Johan Galtung, είναι το Mοντέλο Yπέρβασης (Galtung, 2008), όπου οι θέσεις που θεωρούνται αντίθετες παρουσιάζονται συνήθως σε δύο άξονες συντεταγμένων: έναν κάθετα και έναν οριζόντια, με μια σειρά αποχρώσεων σε καθέναν από αυτούς.
Στο σημείο εκκίνησης 0 και των δύο αξόνων θα είναι “ούτε ο ένας, ούτε ο άλλος”, δηλαδή χάνουν και τις δύο θέσεις και προκύπτει ένα διαφορετικό πρόβλημα. Και στη διαγώνιο που ανεβαίνει από αριστερά προς τα δεξιά θα ήταν οι θέσεις διαμεσολάβησης στη σύγκρουση. Στη μέση θα εμφανίζονταν εκείνες του “λίγο από το καθένα” από τις αντίθετες, και στο τέλος θα εμφανίζονταν εκείνες που ξεπερνούν ή υπερβαίνουν το πρόβλημα, επειδή και τα δύο μέρη κερδίζουν κάτι ή αρκετά.
Σε όλες αυτές τις μεθόδους, αυτό που θέλουμε είναι να μην μείνουμε εγκλωβισμένοι στις πρώτες θέσεις που μπορούμε να ακούσουμε, ούτε στα πιο επιφανειακά και επαναλαμβανόμενα διλήμματα που συνήθως δημιουργούνται στις συμβατικές συζητήσεις.
Ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται στη συλλογή θέσεων που είναι εκτός των συνηθισμένων, και κυρίως εκείνων που εγείρουν βαθύτερα ερωτήματα (για παράδειγμα, γιατί αναρωτιόμαστε γι’ αυτό;) ή εκείνων που υποδεικνύουν γραμμές συζήτησης με βαθύτερα αίτια.
Πάντα υπάρχει κάποιος που δίνει επιχειρήματα ή σκέψεις που υπερβαίνουν τα πιο συμβατικά διλήμματα. Αν διασώσουμε αυτές τις φράσεις και τις συνεισφέρουμε σε μια απάντηση, μαζί με τις κυρίαρχες, μπορεί να προκαλέσουμε μια αυτοδιάγνωση και έναν πολύ βαθύτερο συλλογικό προβληματισμό.
